عوارض دیالیز: بهترین رویکردها برای مدیریت
دیالیز یکی از مهم‌ترین روش‌های درمان افراد دارای نارسایی پیشرفته کلیه است. کلیه‌ها، به‌عنوان اندام‌های حیاتی، وظایف متعددی از جمله فیلتر کردن خون، تنظیم تعادل مایعات و الکترولیت‌ها، دفع مواد زائد و سموم، تولید هورمون‌های ضروری و حفظ فشار خون را بر عهده دارند. در شرایط نارسایی کلیه، این وظایف به طور جدی مختل شده و منجر به تجمع مواد سمی در بدن، اختلال در تعادل الکترولیت‌ها، افزایش حجم مایعات، کم‌خونی، مشکلات استخوانی و عوارض متعدد دیگر می‌شود که زندگی فرد را به شدت تهدید می‌کند.
دیالیز به‌عنوان یک روش جایگزین، با استفاده از ماشین دیالیز یا صفاق، به منظور فیلتر کردن خون انجام می‌شود و به افراد اجازه می‌دهد تا با دفع مواد زائد و مایعات اضافی، زندگی خود را ادامه دهند. با وجود اینکه دیالیز برای زنده نگه داشتن افراد دارای ناراحتی کلیوی حیاتی است، اما این روش درمانی می‌تواند عوارض مختلفی برای افراد ایجاد کند که کیفیت زندگی آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این عوارض می‌توانند از مشکلات جزئی تا عوارض تهدیدکننده حیات متغیر باشند و شامل طیف وسیعی از علائم جسمی و روانی می‌شوند. شناخت عوارض شایع دیالیز و ارائه راهکارهای عملی و علمی برای کاهش این عوارض، نقش مهمی در بهبود سلامت و رفاه افراد دارد. در این نوشتار از مجله صوفیا طب به بررسی عوارض هر دو روش اصلی دیالیز (همودیالیز و دیالیز صفاقی) و ارائه راهکارهای موثر برای کاهش آنها پرداخته شده است.
عوارض شایع دیالیز
در این نوشتار عوارض دیالیز به دو دسته کلی عوارض مرتبط با همودیالیز و عوارض مرتبط با دیالیز صفاقی تقسیم شده است. درک دقیق این عوارض اولین قدم برای مدیریت و کاهش آنها است.
الف) همودیالیز
همودیالیز روشی است که در آن خون از طریق یک فیستول شریانی-وریدی (فیستول، نوعی اتصال بین شریان و رگ) یا کاتتر دیالیز به دستگاه دیالیز هدایت شده و پس از عبور از فیلتر (دیالایزر) که حاوی مایع دیالیز است، مواد زائد و مایعات اضافی از خون جدا شده و خون پاکسازی شده به بدن بازگردانده می‌شود. این فرآیند معمولا سه بار در هفته و هر بار به مدت ۳ تا ۴ ساعت انجام می‌شود. عوارض شایع همودیالیز عبارتند از:
- افت فشارخون حین یا بعد از دیالیز (Hypotension) یکی از شایع‌ترین عوارض دیالیز است که به دلیل خروج سریع مایعات از جریان خون و کاهش حجم خون رخ می‌دهد. در نتیجه بدن فرد برای جبران کاهش حجم، رگ‌های خونی را منقبض می‌کند، اما در برخی افراد، این مکانیسم جبرانی کافی نیست و منجر به افت قابل توجه فشار خون، سرگیجه، سبکی سر، تهوع و حتی غش می‌شود؛
- گرفتگی عضلات (Muscle Cramps) اِسپاسم‌های ناگهانی و دردناک عضلانی، به‌ویژه در پاها، در طول یا بعد از همودیالیز شایع هستند. علت دقیق آن کاملا مشخص نیست، اما تصور می‌شود که ناشی از اختلال در تعادل الکترولیت‌ها (مانند کلسیم، منیزیم و پتاسیم) و حذف سریع مایعات باشد؛
- تهوع و استفراغ (Nausea and Vomiting) این علائم ممکن است به دلیل تجمع سموم در خون قبل از دیالیز، سرعت بالای برداشت مایعات، تغییرات سریع در تعادل الکترولیت‌ها، یا کاهش حجم خون باشد؛
- سردرد (Headache) سردرد، به‌ویژه در پایان دیالیز، می‌تواند ناشی از تغییرات سریع در حجم مایعات بدن، تعادل الکترولیت‌ها، یا کاهش مواد زائد سمی در خون باشد که به آن «سندرم عدم تعادل دیالیز» می‌گویند؛
- خستگی و ضعف (Fatigue and Weakness) احساس خستگی و ضعف پس از دیالیز در بسیاری از افراد دیده می‌شود و می‌تواند ناشی از حذف سریع مواد زائد، تغییرات در فشار خون، اختلال در خواب، کم‌خونی و یا اثرات روانی باشد؛
- کم‌خونی (Anemia) نارسایی کلیه با کاهش تولید اریتروپویتین (هورمونی که مغز استخوان را برای تولید گلبول‌های قرمز تحریک می‌کند) همراه است. همچنین، از دست دادن خون در طول فرآیند دیالیز و التهاب مزمن می‌تواند به کم‌خونی دامن بزند. کم‌خونی منجر به خستگی، ضعف و تنگی نفس می‌شود؛
- عفونت محل فیستول یا کاتتر (Infection at Fistula or Catheter Site) دسترسی عروقی (فیستول شریانی-وریدی یا گرافت عروقی) یا کاتتر دیالیز، دروازه‌ای برای ورود عوامل عفونی به جریان خون است. عدم رعایت بهداشت صحیح می‌تواند منجر به عفونت‌های موضعی یا حتی سپتی‌سمی (عفونت خون) شود. شایان ذکر اینکه، فیستول‌ها معمولا ایمن‌تر از کاتترها هستند؛
- خونریزی از محل ورود سوزن به فیستول یا گرافت، یا از محل خروج کاتتر، ممکن است خونریزی رخ دهد. همچنین، اختلال در عملکرد پلاکت‌ها در بیماران دیالیزی می‌تواند خطر خونریزی را افزایش دهد؛
- عفونت‌های بیمارستانی (Nosocomial Infections) افرادی که به طور منظم در مراکز درمانی تحت دیالیز قرار می‌گیرند، بیشتر در معرض عفونت‌های بیمارستانی، از جمله هپاتیت B و C یا عفونت‌های ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) از طریق انتقال خون یا تجهیزات آلوده قرار دارند. اگرچه با رعایت پروتکل‌های بهداشتی امروزه این خطر به شدت کاهش یافته است.
ب) دیالیز صفاقی
دیالیز صفاقی (Peritoneal Dialysis – PD) روشی است که در آن از صفاق (پرده نازک پوشاننده حفره شکم و اعضای داخل آن) به عنوان غشای نیمه‌تراوا استفاده می‌شود. یک کاتتر جراحی در حفره صفاقی قرار داده می‌شود و مایع دیالیز (حاوی گلوکز و الکترولیت‌ها) از طریق این کاتتر وارد حفره شکم شده و برای مدتی (معمولا ۴ تا ۶ ساعت) در آنجا باقی می‌ماند. در این مدت، مواد زائد و مایعات اضافی از خون از طریق عروق صفاقی به داخل مایع دیالیز منتقل شده و سپس مایع دیالیز حاوی مواد زائد از حفره شکم تخلیه می‌شود. این فرآیند چندین بار در روز تکرار می‌شود. عوارض شایع دیالیز صفاقی عبارتند از:
- عفونت صفاق (Peritonitis) شایع‌ترین و جدی‌ترین عارضه دیالیز صفاقی است و به التهاب صفاق ناشی از ورود باکتری‌ها یا قارچ‌ها به حفره شکم گفته می‌شود. عفونت صفاق می‌تواند ناشی از عدم رعایت استریل بودن در هنگام تعویض کیسه‌های دیالیز، عفونت محل کاتتر، یا مشکلات دیگر باشد. علائم عفونت صفاق شامل درد شکم، تب، کدر شدن مایع دیالیز خروجی، و حالت تهوع می‌شود؛
- عفونت محل کاتتر (Catheter Site Infection) محل ورود کاتتر به پوست شکم می‌تواند دچار عفونت شود که با قرمزی، تورم، درد و ترشح همراه است. این عفونت می‌تواند به عمق حفره شکم گسترش یافته و منجر به پریتونیت شود؛
- درد شکم (Abdominal Pain) درد شکم می‌تواند ناشی از پر بودن حفره شکم با مایع دیالیز، فشار مایع بر اعضای شکمی، یا عفونت باشد؛
- اختلال در جذب قند بدن (Hyperglycemia/Glucose Absorption) مایع دیالیز صفاقی حاوی دکستروز (گلوکز) است تا به انتقال مواد زائد و مایعات کمک کند. بخشی از این گلوکز از طریق صفاق جذب بدن شده و می‌تواند منجر به افزایش قند خون در بیماران، به ویژه کسانی که دیابت دارند، شود.
- افزایش وزن جذب بخشی از مایع دیالیز که حاوی گلوکز است می‌تواند به‌صورت غیرمستقیم منجر به افزایش وزن شود. همچنین، کاهش دفع مایعات باقی‌مانده در کلیه‌ها در مقایسه با همودیالیز می‌تواند در ابتدا منجر به افزایش حجم مایعات و وزن شود؛
- فتق شکمی (Abdominal Hernia) افزایش فشار داخل شکم به دلیل وجود مداوم مایع دیالیز می‌تواند در برخی افراد باعث ایجاد فتق شود، به‌ویژه در ناحیه ناف یا کشاله ران.
اصول کلی کاهش عوارض دیالیز
کاهش عوارض دیالیز نیازمند یک رویکرد چندوجهی و همکاری نزدیک میان فرد نیازمند دیالیز، خانواده و تیم درمانی است. رعایت اصول کلی زیر می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی به بهبود کیفیت زندگی افراد نیازمند دیالیز کمک کند:
۱. آموزش دقیق فرد نیازمند دیالیز و خانواده درباره مراقبت‌ها قبل، حین و بعد از هر جلسه دیالیز آگاهی فرد از روند درمان، عوارض احتمالی و نحوه مدیریت آنها، اولین و مهم‌ترین گام است. آموزش شامل آشنایی با دستگاه دیالیز، روش‌های صحیح دسترسی عروقی، رعایت رژیم غذایی و دارویی، و نشانه‌های هشداردهنده بیماری می‌شود. خانواده نیز باید در این فرآیند مشارکت فعال داشته باشند تا بتوانند از فرد نیازمند دیالیز حمایت کنند؛
۲. رعایت رژیم غذایی مناسب، شامل محدودیت مایعات، پتاسیم، فسفر و نمک
مایعات کلیه‌های آسیب دیده قادر به دفع مایعات اضافی نیستند، بنابراین محدودیت مصرف مایعات برای جلوگیری از ورم، افزایش فشار خون و تنگی نفس حیاتی است. مقدار مجاز مصرف مایعات معمولا توسط پزشک بر اساس میزان ادرار باقی‌مانده بیمار تعیین می‌شود؛
پتاسیم پتاسیم یک الکترولیت ضروری است که توسط کلیه‌ها دفع می‌شود. در نارسایی کلیوی، تجمع پتاسیم (هایپرکالمی) می‌تواند منجر به اختلالات خطرناک در ضربان قلب شود. بنابراین، افراد نیازمند دیالیز می‌بایست از مصرف غذاهای سرشار از پتاسیم مانند موز، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، پرتقال و سبزیجات برگ سبز پرهیز کنند؛
فسفر کلیه‌های آسیب دیده قادر به دفع فسفر نیستند و افزایش سطح فسفر در خون (هایپرفسفاتمی) می‌تواند باعث پوکی استخوان، خارش و مشکلات قلبی عروقی شود. توصیه می‌شود بیماران از مصرف غذاهای حاوی فسفر بالا مانند لبنیات، گوشت قرمز، مغزها و نوشیدنی‌های گازدار پرهیز کنند. در صورت نیاز، داروهای متصل‌کننده فسفر (فسفات بایندرها) همراه با غذا مصرف می‌شوند؛
نمک (سدیم) مصرف زیاد نمک باعث احتباس مایعات و افزایش فشار خون می‌شود. بنابراین، محدودیت مصرف نمک و غذاهای شور برای افراد نیازمند دیالیز ضروری است؛
۳. مصرف به موقع و صحیح داروهای تجویز شده مانند داروهای ضد فشار خون، آهن، ویتامین D و غیره
داروهای ضد فشار خون بسیاری از افراد نیازمند دیالیز دچار فشار خون بالا هستند و برای کنترل آن نیاز به مصرف دارو دارند؛
داروهای حاوی آهن و اریتروپویتین (EPO) برای مقابله با کم‌خونی ناشی از نارسایی کلیه پزشک ممکن است مکمل‌های آهن خوراکی یا تزریقی و یا داروهای محرک اریتروپویتین تجویز کند؛
ویتامین D فعال (کلسی‌تریول) به دلیل اختلال در تبدیل ویتامین D به فرم فعال آن در شرایط آسیب به کلیه‌ها، افراد نیازمند دیالیز معمولا دچار کمبود ویتامین D و مشکلات استخوانی می‌شوند. مصرف ویتامین D فعال به تنظیم سطح کلسیم و فسفر و حفظ سلامت استخوان کمک می‌کند؛
داروهای ضد انعقاد در همودیالیز، برای جلوگیری از لخته شدن خون در دستگاه دیالیز، از داروهای ضد انعقاد مانند هِپارین استفاده می‌شود.
۴. رعایت دقیق بهداشت فردی و محل دسترسی عروقی یا کاتتر دیالیز شستشوی منظم دست‌ها قبل از لمس کردن فیستول یا کاتتر، تمیز نگه داشتن محل ورود کاتتر، تعویض منظم پانسمان و مراقبت صحیح از فیستول، از ورود عوامل عفونی جلوگیری می‌کند؛
۵. تحرک بدنی و انجام نرمش‌های سبک منظم فعالیت بدنی منظم، حتی در حد پیاده‌روی سبک، به بهبود گردش خون، تقویت عضلات، حفظ وزن مناسب و بهبود روحیه افراد نیازمند دیالیز کمک می‌کند. بااین وجود، شدت و نوع فعالیت باید با توجه به شرایط جسمی فرد و با مشورت پزشک تعیین شود؛
۶. کنترل و پایش منظم علائم حیاتی مانند فشار خون، دمای بدن و وزن اندازه‌گیری روزانه وزن (قبل از هر جلسه دیالیز یا هر صبح) و ثبت آن، همچنین کنترل منظم فشار خون به فرد نیازمند دیالیز و تیم درمانی کمک می‌کند تا وضعیت تعادل مایعات و فشار خون را ارزیابی کرده و در صورت نیاز، برنامه دیالیز یا دارویی را تعدیل کنند؛
۷. انجام آزمایش‌های دوره‌ای خون و تعدیل برنامه دیالیز بر اساس نتایج آزمایش‌ها آزمایش خون منظم برای بررسی سطح الکترولیت‌ها (سدیم، پتاسیم، کلسیم، فسفر)، اوره، کراتینین، هموگلوبین، آلبومین و سایر پارامترهای حیاتی انجام می‌شود. نتایج این آزمایش‌ها مبنای تنظیم برنامه دیالیز (سرعت خروج مایعات، زمان دیالیز) و دوز داروها قرار می‌گیرد؛
۸.گزارش فوری هر نوع مشکل یا علامت غیرمعمول به تیم درمان افراد نیازمند دیالیز می‌بایست هرگونه تغییر غیرعادی در وضعیت خود، مانند افزایش ناگهانی وزن، تورم، تنگی نفس شدید، سردرد، درد، تب، قرمزی یا ترشح در محل دسترسی عروقی، یا هر علامت دیگری که برایشان نگران‌کننده است را بلافاصله به پزشک یا پرستار خود اطلاع دهند.
راهکارهای تخصصی کاهش عوارض شایع دیالیز
علاوه‌بر اصول کلی، راهکارهای تخصصی‌تری برای مدیریت هر یک از عوارض شایع دیالیز وجود دارد که با توجه به نوع عارضه و شرایط بیمار به‌کار گرفته می‌شوند. در ادامه به بررسی این راهکارها پرداخته شده است.
الف) راهکارهای کاهش افت فشار خون
افت فشار خون در همودیالیز می‌تواند منجر به سرگیجه، تهوع، گرفتگی عضلات و حتی غش شود. راهکارهای کاهش آن عبارتند از:
- پرهیز از مصرف وعده‌های غذایی حجیم قبل از دیالیز خوردن غذای سنگین پیش از شروع دیالیز باعث افزایش جریان خون به دستگاه گوارش برای هضم غذا می‌شود، که این امر می‌تواند خون‌رسانی به سایر اندام‌ها را کاهش داده و افت فشار خون را تشدید کند. بهتر است وعده‌های غذایی سبک و کوچک در فواصل زمانی مناسب قبل از دیالیز میل شود؛
- کاهش سرعت برداشت مایع حین دیالیز در صورتی که فرد نیازمند دیالیز با افت فشار خون مکرر مواجه می‌شود، ممکن است لازم باشد سرعت برداشت مایعات از بدن در طول جلسه دیالیز کاهش یابد. این کار از افت ناگهانی حجم خون جلوگیری می‌کند؛
- مصرف آرام مایعات در فاصله بین جلسات دیالیز مصرف زیاد مایعات بین جلسات دیالیز منجر به افزایش حجم مایعات در بدن شده و در نتیجه نیاز به برداشت سریع‌تر مایعات در جلسه بعدی را ایجاد می‌کند که خود باعث افت فشار خون می‌شود. بنابراین، افراد نیازمند دیالیز می‌بایست به صورت دقیق به محدودیت مصرف مایعات پایبند باشند؛
- تنظیم داروهای کنترل فشار خون بر اساس نظر پزشک گاهی اوقات، داروهایی که فرد نیازمند دیالیز برای کنترل فشار خون مصرف می‌کند، ممکن است نیاز به تنظیم داشته باشند. به‌عنوان مثال، برخی داروهای کاهنده فشار خون را می‌توان قبل یا در طول جلسه دیالیز مصرف کرد، در حالی‌که برخی دیگر ممکن است باعث تشدید افت فشار خون شوند. تنظیم دوز یا زمان مصرف این داروها توسط پزشک ضروری است؛
- مصرف نمک و مایعات با احتیاط قبل از دیالیز در برخی موارد، مصرف اندکی نمک یا مایعات قبل از دیالیز (با اجازه پزشک) ممکن است به افزایش حجم خون و جلوگیری از افت فشار خون کمک کند، اما این کار باید با احتیاط فراوان و تحت نظارت پزشک انجام شود تا از تشدید احتباس مایعات جلوگیری شود؛
- استفاده از البسه فشاری (Compression Garments) پوشیدن جوراب‌ها یا باندهای فشاری در پاها می‌تواند به جلوگیری از تجمع خون در اندام‌های تحتانی و بهبود گردش خون بازگشتی به قلب کمک کند.
ب) راهکارهای کاهش گرفتگی عضلات
گرفتگی‌های عضلانی می‌تواند دردناک و آزاردهنده باشد. راهکارهای کاهش آنها عبارتند از:
- گرم کردن عضلات پیش از شروع دیالیز گرم نگه داشتن بدن و عضلات قبل از شروع دیالیز می‌تواند به پیشگیری از گرفتگی عضلات کمک کند؛
- مصرف مناسب کلسیم و منیزیم بر اساس آزمایش خون عدم تعادل در سطح الکترولیت‌هایی مانند کلسیم و منیزیم می‌تواند منجر به گرفتگی عضلات شود. پزشک ممکن است بر اساس نتایج آزمایش خون، مکمل‌های کلسیم یا منیزیم تجویز کند؛
- کشش عضلات و مصرف مایعات در حد مجاز توصیه شده انجام حرکات کششی ملایم برای عضلات پا قبل و در طول دیالیز و همچنین رعایت دقیق محدودیت مصرف مایعات، به حفظ تعادل مایعات و الکترولیت‌ها و کاهش احتمال گرفتگی عضلات کمک می‌کند؛
- کاهش سرعت برداشت مایعات برداشت آهسته‌تر مایعات می‌تواند به کاهش گرفتگی عضلات کمک کند؛
- تجویز داروهای خاص در موارد نادر و مقاوم به درمان، ممکن است پزشک داروهایی مانند سولفات کینین یا لوامیزول تجویز کند، اما این داروها باید با احتیاط و فقط تحت نظر پزشک مصرف شوند.
کاهش مشکلات گوارشی (تهوع، استفراغ، یبوست)
مشکلات گوارشی شایع هستند و می‌توانند کیفیت زندگی افراد نیازمند دیالیز را به میزان قابل‌توجهی تحت تاثیر قرار دهند. راهکارهای کاهش آنها شامل:
- مصرف وعده‌های غذایی کم حجم و مکرر بجای سه وعده غذایی حجیم، تقسیم غذا به ۵ تا ۶ وعده کوچک‌تر در طول روز، فشار کمتری به دستگاه گوارش وارد کرده و هضم مواد خوراکی را آسان‌تر می‌کند؛
- استفاده از داروهای ضد تهوع در مواقع نیاز در صورتی‌که تهوع و استفراغ شدید باشد، ممکن است پزشک داروهای ضد تهوع مناسب تجویز کند. توجه داشته باشد که این داروها باید طبق دستور پزشک مصرف شوند؛
- افزایش مصرف فیبر (در حد مجاز) یبوست یکی از مشکلات گوارشی شایع در افراد نیازمند دیالیز است. مصرف میوه‌ها و سبزیجات حاوی فیبر (در حد مجاز رژیم غذایی برای کنترل پتاسیم و فسفر) و همچنین فعالیت بدنی منظم، به بهبود عملکرد روده و پیشگیری از یبوست کمک می‌کند؛
- پرهیز از مصرف غذاهای پرچرب، سرخ شده و پر ادویه این نوع غذاها به سختی هضم می‌شوند و می‌توانند علائم گوارشی را تشدید کنند؛
- نوشیدن مایعات کافی در حد مجاز نوشیدن مایعات کافی (در چارچوب محدودیت‌های تعیین شده) به نرم شدن مدفوع و جلوگیری از یبوست کمک می‌کند.
کاهش عفونت در افراد نیازمند دیالیز
عفونت یکی از عوامل اصلی بیماری در افراد نیازمند دیالیز است. راهکارهای کاهش عفونت شامل:
- شستشوی صحیح دست‌ها و رعایت بهداشت هنگام لمس محل فیستول یا کاتتر این مهم‌ترین اقدام پیشگیرانه است. دست‌ها می‌بایست پیش و پس از هرگونه تماس با محل دسترسی عروقی یا کاتتر، به‌صورت کامل با آب و صابون شسته شوند؛
- تعویض پانسمان به صورت دوره‌ای و صحیح پانسمان محل کاتتر یا فیستول می‌بایست طبق دستورعمل‌های بهداشتی و توسط افراد آموزش‌دیده و با استفاده از وسایل استریل انجام شود؛
- گزارش هرگونه قرمزی، ترشح یا تورم به پزشک اولین نشانه‌های عفونت باید جدی گرفته شود و به سرعت به تیم درمانی گزارش داده شود تا درمان مناسب آغاز شود؛
- استفاده از دستکش هنگام دست زدن به کاتتر یا پانسمان پوشیدن دستکش به‌عنوان یک سد محافظتی عمل می‌کند؛
- دوش گرفتن یا حمام کردن ایمن در همودیالیز، فرد می‌بایست مراقب باشد تا محل فیستول یا گرافت خیس نشود. در دیالیز صفاقی، رعایت دقیق اصول استریل در هنگام تعویض کیسه‌ها بسیار حیاتی است؛
- واکسیناسیون دریافت واکسن‌هایی مانند هپاتیت B و آنفولانزا می‌تواند به پیشگیری از برخی عفونت‌های رایج کمک کند.
ه) کنترل کم‌خونی
در افراد نیازمند دیالیز کم‌خونی بسیار شایع است و بر کیفیت زندگی آنها تأثیر منفی می‌گذارد. راهکارهای کنترل آن عبارتند از:
- مصرف مرتب داروهای تحریک کننده مغز استخوان ( (اریترپوئیتین EPO) اریتروپویتین هورمونی است که مغز استخوان را برای تولید گلبول‌های قرمز تحریک می‌کند. تزریق منظم این دارو طبق دستور پزشک، می‌تواند سطح هموگلوبین را به حد نرمال برساند؛
- تزریق ویتامین‌ها و آهن طبق دستور گاهی اوقات، کم‌خونی ناشی از کمبود آهن یا سایر ویتامین‌ها (مانند فولات و B12) است. مصرف مکمل‌های آهن خوراکی یا تزریقی و یا سایر ویتامین‌ها طبق تجویز پزشک، به بهبود کم‌خونی کمک می‌کند. جذب آهن خوراکی در افراد دارای مشکلات کلیوی ممکن است دچار اختلال باشد، لذا گاهی تزریق وریدی آهن ترجیح داده می‌شود؛
- پیگیری منظم نتایج آزمایش‌های خون پایش مداوم سطح هموگلوبین، هماتوکریت و سطح آهن سرم (فریتین، ترانسفرین) برای ارزیابی اثربخشی درمان و تنظیم دوز داروها ضروری است؛
- کاهش از دست دادن خون در فرآیند همودیالیز باید تلاش شود تا خونریزی از محل دسترسی عروقی به حداقل برسد. همچنین، نمونه‌گیری‌های خون باید با دقت انجام شود تا از اتلاف خون جلوگیری شود.
بخش ۴: راهکارهای اختصاصی کاهش عوارض دیالیز صفاقی
با توجه به ماهیت دیالیز صفاقی که اغلب در منزل انجام می‌شود، آموزش و رعایت اصول بهداشتی اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.
- آموزش کامل بیمار درباره نحوه انجام دیالیز صفاقی خانگی فرد نیازمند دیالیز و یکی از اعضای خانواده می‌بایست به‌صورت کامل در مورد مراحل انجام تبادل مایع، مراقبت از کاتتر و شناسایی علائم هشداردهنده آموزش ببینند. این آموزش می‌بایست توسط پرستاران متخصص دیالیز صفاقی و به صورت عملی ارائه شود؛
- رعایت استریل بودن تمام وسایل رعایت دقیق اصول استریل در هنگام آماده‌سازی و اتصال کیسه‌های دیالیز، شستشوی دست‌ها، استفاده از ماسک و پوشیدن لباس تمیز، از ورود میکروب‌ها به حفره شکم جلوگیری می‌کند. تمام اقلام مصرفی باید در زمان مناسب و از منابع معتبر تهیه شوند؛
- شستشوی دقیق دست‌ها در هر بار انجام تبادل مایع این عمل می‌بایست با دقت و با استفاده از آب و صابون مایع یا محلول‌های ضدعفونی کننده الکلی انجام شود؛
- بررسی روزانه مایع خروجی از شکم از نظر شفافیت و علائم عفونت مایع دیالیز خروجی از شکم باید شفاف و بدون رنگ باشد. کدر شدن مایع، وجود رشته‌های سفید یا نقاط چرک در آن، یا بوی نامطبوع، می‌تواند نشانه عفونت باشد و باید فورا گزارش شود.
- مراجعه سریع به پزشک در صورت مشاهده درد شکم، تب یا کدر شدن مایع دیالیز این علائم، به‌ویژه اگر همراه با هم باشند، قویا نشان‌دهنده پریتونیت هستند و نیاز به اقدام درمانی فوری دارند. تاخیر در درمان پریتونیت می‌تواند عواقب جدی داشته باشد؛
- مراقبت از محل کاتتر محل ورود کاتتر به پوست باید روزانه تمیز و خشک نگه داشته شود. در صورت مشاهده قرمزی، تورم، درد یا ترشح، باید فورا به پزشک مراجعه کرد؛
- مدیریت جذب قند آن دسته از افراد نیازمند دیالیز که دیابت دارند، می‌بایست میزان قند خون خود را به‌صورت منظم پایش کرده و با پزشک یا متخصص تغذیه برای تنظیم رژیم غذایی و دوز انسولین یا داروهای خوراکی مشورت کنند.
بخش ۵: اهمیت حمایت روانی و اجتماعی
زندگی با بیماری مزمن و نیاز به دیالیز می‌تواند تاثیرات روانی و اجتماعی قابل توجهی بر فرد و خانواده او داشته باشد. حمایت روانی و اجتماعی بخش مهمی از مدیریت کلی بیماری است.
- شرکت بیماران در جلسات مشاوره فردی و گروهی مشاوره با روانشناسان یا مددکاران اجتماعی می‌تواند به فرد کمک کند تا با استرس، اضطراب، افسردگی و ناامیدی ناشی از بیماری کنار بیایند. گروه‌های حمایتی که افراد نیازمند دیالیز در آنها تجربیات خود را به اشتراک می‌گذارند، می‌تواند احساس انزوا را کاهش داده و امیدواری را تقویت کند؛
- حمایت خانواده و دوستان حمایت عاطفی، عملی و اجتماعی خانواده و دوستان نقش حیاتی در بهبود روحیه و توانایی بیمار برای کنار آمدن با چالش‌های دیالیز دارد. درگیر کردن خانواده در فرآیند آموزش و مراقبت از بیمار بسیار مهم است؛
- بهره‌مندی از خدمات مددکاری و گروه‌های حمایتی مددکاران اجتماعی می‌توانند به افراد در دسترسی به منابع مالی، اجتماعی و خدمات حمایتی کمک کنند. گروه‌های حمایتی افراد نیازمند دیالیز فرصتی برای تبادل تجربه و کسب حمایت از سوی هم‌نوعان فراهم می‌کنند؛
- آشنایی با حقوق و حمایت‌های بیمه‌ای و اجتماعی افراد نیازمند دیالیز می‌بایست از حقوق قانونی و اجتماعی خود، از جمله پوشش‌های بیمه‌ای درمانی، حمایت‌های شغلی و تسهیلات اجتماعی مربوط به افراد دارای بیمار‌ی‌های مزمن آگاه باشند. این آگاهی می‌تواند بار روانی و اقتصادی بیماری را کاهش دهد؛
- ترویج استقلال و مشارکت فعال بیمار تشویق افراد نیازمند دیالیز به حفظ استقلال خود در حد امکان، مشارکت در تصمیم‌گیری‌های درمانی و فعال ماندن در جامعه، به افزایش اعتماد به نفس و کیفیت زندگی آنها کمک می‌کند.
جمع‌بندی نارسایی کلیه یک بیماری مزمن و پیشرونده است که نیاز به مدیریت دقیق و مداوم دارد. دیالیز، با وجود اینکه یک روش حیاتی برای نجات جان افراد دارای مشکلات کلیوی است، می‌تواند عوارض متعددی را به همراه داشته باشد که نیازمند شناخت و مدیریت فعالانه هستند. کاهش عوارض دیالیز نیازمند همکاری تیم درمان (شامل پزشکان، پرستاران، متخصصان تغذیه، روانشناسان و مددکاران اجتماعی)، فرد نیازمند دیالیز و خانواده او است. رعایت دقیق توصیه‌ها، آموزش مناسب و مستمر بیمار، پیگیری منظم وضعیت بالینی از طریق معاینات و آزمایش‌های دوره‌ای، و حمایت‌های روانی و اجتماعی، می‌تواند کیفیت زندگی افراد نیازمند دیالیز را به‌صورت چشم‌گیری افزایش داده و آنها را قادر سازد تا علی‌رغم محدودیت‌های ناشی از این مشکل، زندگی فعال‌تر و سالم‌تری داشته باشند.
