مراقبت‌های قبل و بعد از دیالیز

sd-sophia
دیالیز صفاقی, همودیالیز

نارسایی کلیه وضعیتی است که در آن کلیه‌ها قادر به انجام وظایف حیاتی خود نیستند، از جمله تصفیه خون از مواد زائد، تنظیم تعادل مایعات و الکترولیت‌ها و تولید هورمون‌های ضروری. در چنین شرایطی دیالیز به‌عنوان یک روش درمانی جایگزین، نقش حیاتی در حفظ حیات و بهبود کیفیت زندگی افراد دارای نارسایی کلیوی ایفا می‌کند. دیالیز با استفاده از دستگاهی که خون را از بدن خارج کرده، اقدام به تصفیه خون می‌کند و سپس به بدن بازمی‌گرداند.
دستیابی به اهداف تعیین شده برای دیالیز وابسته به اجرای دقیق و منظم مراقبت‌های قبل، حین و بعد از هر جلسه «دیالیز» است. رعایت این نکات نه تنها به کاهش احتمال بروز عوارض ناخواسته کمک می‌کند، بلکه به افزایش اثربخشی خود فرآیند دیالیز و در نهایت بهبود کلی سلامت و کیفیت زندگی افراد نیازمند دیالیز کمک شایانی می‌کند. در این نوشتار از مجله صوفیا به به بررسی مراقبت‌های ضروری قبل، حین و پس از دیالیز پرداخته شده است.

مراقبت‌های قبل از دیالیز

آمادگی مناسب قبل از هر جلسه دیالیز، سنگ بنای یک فرآیند درمانی ایمن و موثر است. این آمادگی شامل جنبه‌های روانی، تغذیه‌ای، دارویی، ارزیابی وضعیت عمومی فرد و مراقبت از محل دسترسی عروقی می‌شود.
۱. آمادگی روانی و اطلاعاتی دیالیز می‌تواند برای افراد و خانواده‌هایشان منبع نگرانی و استرس باشد. درک صحیح از فرآیند دیالیز، عوارض احتمالی و نحوه مدیریت آنها نقش مهمی در کاهش اضطراب ایفا می‌کند.

شرکت در جلسات آموزشی افراد نیازمند دیالیز می‌بایست تشویق شوند تا در جلسات آموزشی که توسط تیم درمانی (پزشکان، پرستاران، متخصصان تغذیه) برگزار می‌شود، شرکت فعال داشته باشند. این جلسات شامل ارائه اطلاعات در مورد چگونگی عملکرد دستگاه دیالیز، مراحل هر جلسه، مدت زمان آن، احساسات و تغییراتی که ممکن است فرد تجربه کند و همچنین عوارض احتمالی مانند افت فشار خون، گرفتگی عضلات، تهوع و استفراغ، خارش و علائم عفونت می‌شود. آشنایی با علائم هشداردهنده و نحوه واکنش به آنها نیز از موضوعات مهم این جلسات است؛
گفت‌وگو با متخصص یا پرستار افراد نیازمند دیالیز می‌بایست فرصت کافی برای پرسیدن پرسش‌ها و بیان نگرانی‌های خود را داشته باشند. برقراری ارتباط باز و صادقانه با پزشک و پرستار به ایجاد اعتماد و اطمینان کمک می‌کند و راه را برای مدیریت بهتر شرایط هموار می‌سازد. تیم درمانی باید به پرسش‌های فرد با حوصله و دقت پاسخ داده و اطمینان حاصل کنند که فرد درک روشنی از وضعیت خود دارد.

۲. اصول تغذیه افراد نیازمند دیالیز رژیم غذایی و میزان مایعات دریافتی پیش از دیالیز تاثیر مستقیمی بر وضعیت فرد نیازمند دیالیز در طول جلسه و بعد از آن دارد.

پرهیز از مصرف غذای سنگین یا حجیم پیش از دیالیز مصرف غذاهای سنگین، چرب یا پرحجم درست قبل از جلسه دیالیز می‌تواند باعث احساس ناراحتی، سوءهاضمه و افزایش فشار خون یا ایجاد حالت تهوع در حین دیالیز شود. توصیه می‌شود افراد نیازمند دیالیز حداقل ۱ تا ۲ ساعت قبل از دیالیز از خوردن وعده‌های غذایی سنگین خودداری کنند و ترجیحا از غذاهای سبک و زود هضم استفاده نمایند؛
رعایت محدودیت مصرف مایعات کلیه‌های نارس قادر به دفع مایعات اضافی نیستند، بنابراین تجمع مایعات در بدن می‌تواند منجر به افزایش وزن، فشار خون بالا، تنگی نفس و تورم (اِدم) شود. افراد نیازمند دیالیز معمولا با محدودیت مصرف مایعات مواجه هستند. لازم است فرد پیش از هر جلسه دیالیز، وزن خود را اندازه‌گیری کرده و در صورت افزایش وزن قابل‌توجه (بیشتر از حد مجاز تعیین شده توسط پزشک، معمولا بین ۰.۵ تا ۱ کیلوگرم در روز)، این موضوع را به تیم درمانی اطلاع دهد. رعایت دقیق میزان مایعات مجاز دریافتی بین جلسات دیالیز، از تجمع مایعات اضافی و عوارض ناشی از آن جلوگیری می‌کند.

3. داروهای افراد نیازمند دیالیز مصرف برخی داروها، به‌ویژه داروهایی که بر فشار خون یا تعادل الکترولیت‌ها تاثیر می‌گذارند، نیازمند توجه ویژه قبل از دیالیز است.

اطلاع‌رسانی به تیم درمان در مورد داروهای مصرفی فرد نیازمند دیالیز می‌بایست لیستی از تمام داروهای مصرفی خود، شامل داروهای نسخه‌ای، بدون نسخه، مکمل‌های غذایی و گیاهی را در اختیار تیم درمانی قرار دهد. این اطلاعات به تیم اجازه می‌دهد تا اثرات متقابل داروها با فرآیند دیالیز را ارزیابی کرده و در صورت لزوم، دوز داروها را تنظیم نمایند؛
پرهیز از مصرف داروهای خاص (به‌عنوان مثال، داروهای فشارخون) قبل از دیالیز طبق دستور پزشک ممکن است نیاز باشد مصرف برخی از داروهای کاهنده فشار خون (مانند داروهای ادرارآور یا دیورتیک‌ها) قبل از دیالیز، به‌ویژه اگر فرد دچار افت فشار خون باشد، قطع شود. اینکار برای جلوگیری از افت شدید فشار خون در حین دیالیز انجام می‌شود. پزشک بر اساس وضعیت فرد، دستورعمل‌های لازم را در مورد زمان مصرف یا قطع موقت داروها صادر خواهد کرد. همچنین، مصرف برخی داروها، مانند داروهای حاوی پتاسیم یا فسفر، ممکن است نیاز به تنظیم داشته باشد.

۴. کنترل علائم حیاتی ارزیابی وضعیت عمومی فرد نیازمند دیالیز پیش از شروع دیالیز به شناسایی زودهنگام مشکلات احتمالی کمک می‌کند.

گزارش علائم غیراصولی: فرد می‌بایست به‌صورت دقیق علائم حیاتی و وضعیت جسمانی خود را قبل از مراجعه به مرکز دیالیز ارزیابی کند. هرگونه علامت غیرعادی مانند:
- تب یا لرز می‌تواند نشانه‌ای از عفونت باشد.
- قرمزی، تورم، درد یا ترشح در محل فیستول یا کاتتر علائم احتمالی عفونت یا التهاب در محل دسترسی عروقی هستند؛
- سرگیجه، سبکی سر، احساس ضعف شدید می‌تواند نشانه‌ای از افت قند خون یا شروع افت فشار خون باشد؛
- تنگی نفس، سرفه، یا احساس فشار در قفسه سینه: ممکن است نشان‌دهنده تجمع مایعات در ریه‌ها یا مشکلات قلبی باشد.
- کاهش یا افزایش غیرعادی وزن نشان‌دهنده اختلال در تعادل مایعات است؛
- درد در ناحیه قفسه سینه یا بازو باید جدی گرفته شود. این علائم باید بلافاصله به پرستار یا پزشک گزارش داده شود تا قبل از شروع جلسه دیالیز، وضعیت فرد ارزیابی و در صورت لزوم اقدامات لازم صورت گیرد.

۵. آمادگی محل دسترسی عروقی (فیستول/کاتتر) محل دسترسی عروقی (آنژیوکت، فیستول شریانی-وریدی، یا کاتتر وریدی مرکزی) دروازه ورود و خروج خون به دستگاه دیالیز است و مراقبت صحیح از آن برای جلوگیری از عوارض بسیار حیاتی است.

اطمینان از تمیزی محل و نبود عفونت یا التهاب فرد نیازمند دیالیز می‌بایست به‌صورت روزانه محل دسترسی عروقی خود را بررسی کند. هرگونه قرمزی، تورم، گرما، درد، یا خروج چرک از محل، نشانه عفونت احتمالی است و می‌بایست فورا به پزشک یا پرستار اطلاع داده شود. در روز دیالیز، پرستار محل را با مواد ضدعفونی کننده تمیز خواهد کرد؛
پرهیز از خم کردن یا فشار آوردن به دست حاوی فیستول دست یا بازویی که فیستول شریانی-وریدی در آن ایجاد شده است باید مورد مراقبت ویژه قرار گیرد. از خوابیدن روی آن دست، پوشیدن لباس‌های تنگ، استفاده از ساعت یا جواهرات سنگین و حمل اشیاء سنگین با آن دست باید خودداری شود. همچنین، از کشیدن خون یا تزریق دارو از طریق فیستول باید اکیدا خودداری شود، مگر در موارد استثنایی و با دستور پزشک. کاتترهای دیالیز نیز نیازمند مراقبت‌های خاصی برای جلوگیری از عفونت و انسداد هستند که شامل پوشاندن محل با پانسمان استریل و رعایت بهداشت دست‌ها قبل از دست زدن به آن می‌شود؛

مراقبت‌های حین دیالیز

جلسه دیالیز (که معمولا ۳ تا ۵ ساعت طول می‌کشد) دوره‌ای حساس است که نیازمند توجه و مراقبت مداوم می‌باشد.

نشستن راحت و آرامش داشتن فرد می‌بایست در طول جلسه دیالیز در موقعیتی راحت قرار گیرد. آرامش و کاهش اضطراب به تنظیم بهتر فشار خون و جلوگیری از انقباضات عضلانی کمک می‌کند؛
اطلاع سریع به پرستار در صورت احساس سرگیجه، تهوع، ضعف یا درد در طول دیالیز، تغییرات فیزیولوژیکی مانند کاهش حجم خون، حذف سریع مواد زائد و الکترولیت‌ها و مصرف برخی داروها می‌تواند منجر به عوارض شود. در صورت بروز هرگونه احساس ناخوشایند مانند:
- سرگیجه یا سبکی سر ممکن است نشانه افت فشار خون باشد؛
- تهوع یا استفراغ می‌تواند ناشی از حذف سریع مواد زائد یا افت فشار خون باشد؛
- ضعف عمومی یا احساس کسالت معمولا طبیعی است اما شدت آن باید کنترل شود؛
- گرفتگی عضلات (کِرامپ) اغلب به دلیل برداشتن سریع مایعات یا تغییرات الکترولیتی رخ می‌دهد؛
- درد در محل سوزن یا در قفسه سینه نیاز به بررسی فوری دارد. فرد نیازمند دیالیز می‌بایستسریعا پرستار را مطلع کند تا اقدامات لازم (مانند کاهش سرعت جریان خون، تزریق سرم، یا تنظیم دارو) انجام شود؛
رعایت بهداشت دست و وسایل شخصی گرچه پرستاران بهداشت محیط را رعایت می‌کنند، اما فرد نیازمند دیالیز نیز باید بهداشت دست‌های خود را حفظ کند، به‌ویژه پیش و پس از خوردن یا نوشیدن. استفاده از ضدعفونی کننده دست یا شستن دست‌ها با آب و صابون در صورت امکان، توصیه می‌شود. همچنین، لازم است فرد از لمس کردن تجهیزات دیالیز خود یا دیگران خودداری کند.

مراقبت‌های بعد از دیالیز

پایان جلسه دیالیز پایان کار نیست، بلکه آغاز دوره‌ای است که نیاز به مراقبت و پیگیری دارد تا از بازگشت سریع به وضعیت مطلوب اطمینان حاصل شود و عوارض احتمالی کنترل گردد.
۱. استراحت کافی پس از اتمام جلسه دیالیز فرد ممکن است دچار خستگی و ضعف بشود؛

استراحت بعد از هر جلسه تا رفع خستگی و ضعف توصیه می‌شود افراد پس از دیالیز مدتی را به استراحت اختصاص دهند. این استراحت به بدن اجازه می‌دهد تا تعادل مایعات و الکترولیت‌ها را دوباره بازیابی کند و از سرگیجه یا ضعف جلوگیری شود. بسیاری از افراد نیازمند دیالیز احساس خواب‌آلودگی یا خستگی بعد از دیالیز دارند که طبیعی است.

۲. کنترل علائم نظارت بر وضعیت جسمانی پس از دیالیز برای شناسایی و مدیریت زودهنگام عوارض ضروری است.

توجه به علائم غیرعادی فرد نیازمند دیالیز می‌بایست در ساعات و روزهای پس از دیالیز بدن خود را از نظر بروز هرگونه علامت غیرعادی زیر مورد توجه قرار دهد:
- خونریزی از محل فیستول/کاتتر در صورت مشاهده خونریزی فعال یا نشت از محل باید فورا به پزشک یا پرستار اطلاع داده شود. اغلب فشار دادن محل با یک گاز استریل برای چند دقیقه کفایت می‌کند، اما خونریزی شدید نیازمند توجه فوری است؛
- تورم در محل دسترسی عروقی یا سایر نقاط بدن تورم می‌تواند نشانه تجمع مایعات باشد؛
- تب، لرز، یا احساس ناخوشی می‌تواند نشان ‌دهنده عفونت باشد؛
- ضعف شدید، سرگیجه شدید، یا احساس غش ممکن است نشانه افت فشار خون یا کم‌ خونی باشد؛
- درد شدید در قفسه سینه، بازو، یا شکم باید جدی گرفته شود و فورا به پزشک اطلاع داده شود؛
- تغییرات در رنگ یا بوی ادرار (در صورت وجود).

۳. تغذیه و نوشیدن مایعات رژیم غذایی پس از دیالیز باید به گونه‌ای باشد که مواد مغذی را تامین کرده و از عوارض ناشی از تغییرات فیزیولوژیکی جلوگیری کند.

مصرف غذاهای سبک و مغذی پس از دیالیز پس از دیالیز بدن نیاز به ترمیم و بازسازی دارد. مصرف غذاهای سبک، مغذی و حاوی پروتئین با کیفیت بالا (مانند مرغ، ماهی، تخم مرغ، حبوبات) توصیه می‌شود. بهتر است از غذاهای پرچرب، پرنمک، یا حاوی فسفر و پتاسیم بالا که ممکن است در رژیم غذایی محدودیت داشته باشند، اجتناب شود؛
رعایت محدودیت مصرف مایعات طبق نظر پزشک همانند قبل از دیالیز، کنترل مصرف مایعات پس از دیالیز نیز بسیار مهم است. فرد می‌بایست به محدودیت مایعات تعیین شده توسط پزشک پایبند باشد تا از تجمع مایعات تا جلسه بعدی دیالیز جلوگیری شود.

۴. ادامه مصرف داروها داروها نقش حیاتی در مدیریت بیماری‌های کلیوی و عوارض ناشی از دیالیز ایفا می‌کنند.

مصرف داروها طبق برنامه قبلی و مشورت با پزشک درباره تغییرات احتمالی فرد می‌بایست تمام داروهای خود را دقیقا طبق دستور پزشک مصرف کند. تغییر در دوز یا زمان مصرف داروها، به‌ویژه داروهای فشار خون، داروهای ضد انعقاد (مانند هپارین که در طول دیالیز استفاده می‌شود) و مکمل‌ها باید حتما با مشورت پزشک صورت گیرد.

۵ . مراقبت از محل فیستول یا کاتتر این بخش از مراقبت‌های پس از دیالیز، اهمیت ویژه‌ای برای جلوگیری از عفونت و حفظ کارایی دسترسی عروقی دارد.

تمیز نگه داشتن محل محل دسترسی عروقی (فیستول یا کاتتر) باید بعد از هر بار استفاده طبق دستورعمل‌های پرستار تمیز نگه داشته شود. برای فیستول، معمولا شستشو با آب و صابون ملایم و خشک کردن آن کافی است. برای کاتتر، پرستار دستورعمل‌های مربوط به پانسمان و مراقبت از خروجی کاتتر را ارائه می‌دهد؛
عدم قرار دادن فشار یا ضربه به محل دسترسی عروقی از خوابیدن روی دست حاوی فیستول، پوشیدن لباس‌های تنگ یا اعمال فشار روی آن باید خودداری شود. در صورت استفاده از کاتتر از کشیدن ناگهانی آن یا وارد کردن فشار بر روی آن باید اجتناب کرد؛
مشاهده روزانه برای نشانه‌های عفونت یا مشکل فرد نیازمند دیالیز و مراقبان وی می‌بایست به‌صورت روزانه محل دسترسی عروقی را از نظر هرگونه قرمزی، تورم، گرما، درد، یا خروج ترشح بررسی کنند. هرگونه تغییر غیرعادی باید فورا به تیم درمانی گزارش شود.

۶. پیگیری‌های درمانی دیالیز یک درمان مستمر است که نیازمند پایش و ارزیابی منظم وضعیت فرد نیازمند دیالیز است.

حضور منظم در جلسات درمان پایبندی به برنامه دیالیز و حضور منظم در تمام جلسات تجویز شده برای حفظ سلامت و جلوگیری از عوارض ضروری است. غیبت در جلسات می‌تواند منجر به تجمع بیش از حد مواد زائد و مایعات در بدن و بروز مشکلات جدی شود؛
انجام آزمایش‌های تجویزی جهت بررسی وضعیت خون و کلیه تیم درمانی به‌صورتر منظم آزمایش‌های خون و ادرار را برای پایش وضعیت فرد تجویز می‌کنند. این آزمایش‌ها شامل بررسی سطح هموگلوبین (برای کم‌خونی)، الکترولیت‌ها (سدیم، پتاسیم، کلسیم، فسفر)، اوره و کراتینین (شاخص‌های عملکرد کلیه)، آلبومین (شاخص وضعیت تغذیه) و سایر فاکتورهای مرتبط با بیماری‌های کلیوی می‌شود. این نتایج به پزشک کمک می‌کنند تا اثربخشی دیالیز را ارزیابی کرده و در صورت لزوم، درمان را تنظیم کند.

جمع‌بندی
دیالیز یک فرآیند درمانی پیچیده و طولانی‌مدت است که نیازمند مشارکت فعال و آگاهانه فرد نیازمند دیالیز، همکاری نزدیک با خانواده و مراقبان و هدایت دقیق تیم درمانی است. رعایت دقیق و کامل مراقبت‌های قبل، حین و بعد از هر جلسه دیالیز، نه تنها پایه و اساس پیشگیری از عوارض جانبی ناخواسته مانند عفونت، افت فشار خون، گرفتگی عضلات، و مشکلات دسترسی عروقی را تشکیل می‌دهد، بلکه به‌صورت مستقیم بر اثربخشی خود فرآیند دیالیز و در نهایت بر سلامت کلی، کیفیت زندگی و طول عمر افراد تاثیر می‌گذارد. تعهد فرد نیازمند دیالیز به رعایت توصیه‌ها، پرسیدن سوالات و اطلاع‌رسانی به تیم درمانی، در کنار دانش و تجربه کادر درمانی کلید موفقیت در مدیریت بلندمدت بیماری‌های کلیوی و دستیابی به بهترین نتایج درمانی است.